Mei 2015 – Tekst & Interview door: Pavlos Emmanouilidis.
In het laatste nummer van het tijdschrift Lychnari. Verkenningen in het Griekenland van nu (1/2015) staat een interview met de Griekse schrijver en denker Yannis Kiourtsakis. Aanleiding hiervoor was de Nederlandse uitgave van zijn boek “Bij wijze van roman”, vertaald door Hero Hokwerda in oktober 2014. Aangezien de auteur in Athene woont, is het interview via telefoongesprekken en e-mails tot stand gekomen. Kiourtsakis heeft zelf toegegeven dat hij geen kenner is op het gebied van de technologie. Zijn stukken schrijft hij nog met pen en papier, met zijn mooie, kalligrafische handschrift. Ik heb hem een aantal vragen gemaild, en hij mailde mij de handgeschreven antwoorden terug. De discussie volgde via de telefoon. Dit stuk is een compilatie van delen uit het interview, aangevuld met passages uit de handgeschreven teksten van de auteur die niet in het artikel zijn opgenomen.
De kracht van woorden
De democratie is ontstaan uit de eeuwenlange dialoog tussen de mensen die op dit gedeelte van de aarde hebben gewoond. Op deze aardhoek genoten zij van de beeldschone natuur, de zee en de bergen. Ze hadden hun riten, hun oude religie en hun mythen, maar ook de poëzie, de tragedie en de filosofie. Natuurlijk is ook de taal ontstaan uit de gemeenschappelijke wortels van gedachten. Deze dialoog spiegelt zich glashelder af in de Griekse woorden. Neem bijvoorbeeld het woord “οικουμένη”. Dit is het voltooid deelwoord (μετοχή) van οικέω (wonen). Οικουμένη γη betekende oorspronkelijk het stuk grond dat bewoond werd. Pas later, tijdens de lange reis door de eeuwen heen, heeft het de huidige universele en abstracte betekenis gekregen: oecumene, de mensheid, het universum. Maar we moeten niet vergeten dat uit dezelfde wortels ook de zelfstandige naamwoorden οίκος (huis) en οικειότητα (familiariteit, intimiteit en vertrouwen) zijn ontstaan. Dit laat zien dat de Griek sinds de dageraad van zijn geschiedenis zijn natuurlijke omgeving als een verlengstuk van zijn eigen huis heeft beschouwd, de plek die hem het meest vertrouwd en dierbaar, οικείος, is. De Griek had fundamenteel vertrouwen in de natuurlijke orde van de κόσμος. De oerbetekenis van het Griekse woord “kosmos”, is orde. Een orde die uit evenwicht wordt gebracht door de hybris (ύβρις), de hoogmoed van de mensen (dit zien we terug in de Attische tragedie). Maar elke hybris kon teniet gedaan worden, door middel van de catharsis, de zuivering.
Moet en kan(?) de oecumene vandaag weer οικεία voor ons worden? Zijn wij, de mensen, daartoe in staat?
Dit doel had allang bereikt moeten zijn, als wij mensen meer gastvrij waren voor onze medemens. Maar helaas is de kosmos van vandaag de dag juist bij uitstek niet gastvrij. Hierdoor lijken onze problemen groter. En weer zien we de potentiële remedie uit de Griekse geest ontspringen via de taal. Een eigenschap inherent aan de Griekse taal, een filosofie avant le lettre. Een systeem van humanisme voor de mens en het universum: de dialoog met dé andere, met hét andere, die zich altijd voortzet. Zoals jullie misschien al hebben gemerkt, speelt de dialoog zich vaak af binnen één en hetzelfde woord: denk bijvoorbeeld aan οικονομία, δημοκρατία en δημιουργία, waar οίκος in dialoog staat met de wet (νόμος). De gemeente (δήμος) staat in dialoog met de overheid (κράτος) en de gemeente (δήμος) staat ook in dialoog met de arbeid (έργο) … Deze humanistische dialoog tussen vaak conflicterende (zeker in tijden van crisis) krachten zou in het Griekenland van nu nieuw leven moeten worden ingeblazen met behulp van haar verlichte kinderen.
De rol van de media
Ik denk dat de media en vooral de commerciële zenders catastrofaal hebben bijgedragen aan het vervallen van de collectieve moraal. Het fenomeen is bijzonder voelbaar in het hedendaagse Griekenland waar de meest banale consumptieve noviteit plotsklaps haar intrede heeft gedaan en een groot deel van de bevolking heeft “besmet”. Wij waren niet voorbereid op deze aanval. Eigenlijk is het een kwestie van bredere ontwikkeling. De wortel van het probleem ligt naar mijn mening aan het feit dat het moderne Griekenland de zo begeerde synthese tussen haar rijke mondelinge volkscultuur en de moderne westerse cultuur nog niet heeft bereikt. Bovendien vertoont deze cultuur, die steeds materialistischer wordt, nu zelf tekenen van verval.
De Griek nu
Door het falen van het oude traditionele politieke systeem is volgens mij de Griek minder “partijdier” geworden. De toekomst zal het wijzen. Zonder enige twijfel blijft de huidige economische, maatschappelijke en politieke situatie ongewis. Deze zal niet fundamenteel veranderen, als de gehele samenleving niet zorgt voor een diepere zelfbeschouwing en bezinning. Als de Griek van nu dieper gaat graven in zijn eigen identiteit, in de taal die hij spreekt en in zijn rijke mondelinge volkstraditie, dan zal hij waardevolle lagen van menselijkheid ontdekken. Deze zullen hem de kracht geven om zich open te stellen voor de universaliteit, de “οικουμενικότητα” en hem bevrijden van een vruchteloos navelstaren en fatalisme. Ik geloof stellig dat de Griekse geest van oorsprong inherent is aan het humanisme.
De rol van intellectuelen en kunstenaars
Naarmate de jaren voorbijgaan, krijg ik een steeds tragischer besef van de geschiedenis. En niet alleen van de Griekse. Ik neig steeds stelliger te geloven dat de echte hoop alleen aan de wanhoop kan ontspringen. De wanhoop die door het intense mondiale drama van nu wordt veroorzaakt. Zoals de catharsis uit de tragedie en de herrijzenis uit de lijdensweg ontspringen. Ik weet niet of en wanneer de verlossende ontwaking zal komen. Intellectuelen en kunstenaars, hebben de plicht hier naartoe te werken. En er zijn heus mensen met het nodige morele en intellectuele kaliber. Maar we zullen hen vooral moeten zoeken buiten de netwerken van de media, reclame en commercie om, die ons verblinden.
De Russische schrijver Mickail Sjisjkin
Over de uitspraak van de Russische schrijver Mickail Sjisjkin: “De kunstenaar omvormt de wereld voor jou. Hij neemt alle ellende in zijn ziel op en transformeert deze in warmte voor jou”. “Dit raakt me diep. Zelf heb ik het gevoel dat mijn literair werk een vorm van solidariteit jegens elke lezer is. Solidariteit die door het leed van de mensen wordt gevoed”.
Piketty een product van marketing
Hier kan ik geen antwoord op geven. Ik heb het niet gelezen. Wel heb ik enthousiast reacties gehoord over zijn werk. Maar in zijn geval, wat tenminste de publiciteit betreft, speelt marketing ongetwijfeld een rol.
Het verleden idealiseren?
Ik geef toe dat ik weleens de archaïsche agrarische samenleving van eerdere tijden idealiseer. Ik ben zelf in een veilig stadsmilieu in relatieve luxe opgegroeid. De ontberingen van dat bestaan heb ik niet gekend. Het punt vandaag ligt echter anders. De verbetering van de levensstandaard van onze samenleving die “vooruitgang” (πρόοδος) met zich meebracht, heeft tegelijkertijd een ongekende beschavings- en morele crisis veroorzaakt (laat staan dat in onze dagen een groot deel van deze weelde nep is gebleken!). Deze “vooruitgang”, een mantra van de westerse wereld, die als enig doel een grenzeloze economische schaalvergroting heeft en zo door de periferie wordt bewonderd, bleek uiteindelijk een dogma te zijn. Deze schaalvergroting is uiteindelijk bijzonder problematisch geworden en de jongere generaties is het vooruitzicht op een betere toekomst ontnomen. Bovendien overschrijdt de “vooruitgang” zoals we deze nu noemen, al lang de grenzen van de rekbaarheid en reserves van onze planeet. Het resultaat is dat de gemeenschappen langzamerhand het begrip van het gezamenlijk leven verleren; het samen-leven. En deze existentiële leemte verklaart denk ik het huidige sombere beeld van de wereld met aan de ene kant de hebzucht, de corruptie, het cynische individualisme, het nihilisme, en aan de andere kant het intolerante fanatisme en de blinde moordzucht.
Hoe kunnen we deze neerwaartse spiraal doorbreken? Dit kan alleen als ons denken radicaal verandert. En dat vereist een eerlijke, diepgaande zelfkritiek zodat we de ‘ander’ in zijn bedreigende anders-zijn kunnen begrijpen. Zoiets klinkt misschien in onze tijden als een utopie. Maar zonder dit kompas ben ik bang dat ons nog ergere schipbreuken dan de huidige te wachten staan. En juist op dit punt kunnen de traditionele samenlevingen van vroeger ons iets waardevols leren. Niet als modellen (terugkeer naar het verleden is namelijk onmogelijk), maar als uitdaging voor de toekomst: nederigheid, besef van de grenzen van mens en de natuur en daadwerkelijke solidariteit.
Waarom kenden de oude Grieken het woord ecologie niet?
Dit novo Europese woord is geconstrueerd uit de archaïsche woorden οίκος en λόγος. En hier zien we nog een keer de vruchtbare en creatieve kracht van de Griekse taal. Waarom hebben de antieken dit woord niet gemaakt? Heel eenvoudig, ze hadden het niet nodig! Het woord οικονομία, dat letterlijk de wet van ons huis betekent, was meer dan voldoende. Want in een dergelijke “wet” was het respect voor de natuur, het gezamenlijk huis van de mensheid, vanzelfsprekend. Bovendien is de huidige ecologische catastrofe het resultaat van de onbegrensde groei van de technologie, die synoniem is geworden voor de moderne beschaving. En dit was natuurlijk iets onmogelijks voor de oude Griek.
Nieuw boek
Inmiddels is in maart in Athene Kiourtsakis’ nieuwe boek verschenen: “Γυρεύοντας στην εξορία την πατρίδα σου” (In ballingschap je vaderland zoeken). Het vaderland is voor Kiourtsakis een veel breder begrip dan alleen een geografische entiteit of blind chauvinisme. In zijn eigen woorden: “Mijn nieuwe boek/essay is een diepere zoektocht naar de lessen die de huidige crisis ons leert, via een beschouwing van de recente Griekse en Europese geschiedenis en het existentiële dualisme van de moderne Griek”.